Nằm trên đường Điện Biên Phủ ở phường Trường An, TP Huế, Bảo tàng Lịch sử Thừa Thiên Huế đang trưng bày 14 hiện vật chiến tranh như xe tăng, máy bay, pháo trên diện tích 7.500 m2. Những vũ khí này Mỹ sử dụng trong chiến tranh Việt Nam, được chính quyền Thừa Thiên Huế sưu tầm. Tuy nhiên, nhiều hiện vật đang xuống cấp, rỉ sét, không thể phục hồi, như các loại xe tăng M41, M48.

Hiện vật chiến tranh xuống cấp tại Bảo tàng Lịch sử Thừa Thiên Huế. Ảnh: Võ Thạnh

Ông Nguyễn Đức Lộc, Giám đốc Bảo tàng lịch sử Thừa Thiên Huế, cho rằng hiện vật xuống cấp do trưng bày ngoài trời hơn 40 năm trong thời tiết khắc nghiệt và thiếu kinh phí bảo dưỡng, sơn sửa hàng năm. Mỗi năm bảo tàng được cấp một tỷ cùng 100 triệu đồng từ bán vé vào cửa. Trong khi đó, ngoài trưng bày, quản lý 30.000 hiện vật, đơn vị gồm 30 người đang phụ trách 14 địa điểm di tích khác trên địa bàn.

"Nguồn kinh phí ít ỏi, mỗi năm bảo tàng chỉ có thể bảo quản, sơn lại 1-2 hiện vật. Nếu xoay tua, một hiện vật sau 7-8 năm mới được sơn lại", ông Lộc nói, dẫn chứng nhiều loại máy bay kể từ lúc tiếp nhận trưng bày chưa được sơn sửa do kinh phí quá lớn, trung bình 200 triệu đồng mỗi chiếc.

Để bảo quản hiện vật chiến tranh lâu dài, ông Lộc nói đơn vị đã đề xuất Sở Văn hóa Thể thao tỉnh xây nhà che để tránh thời tiết nắng lắm mưa nhiều ở Huế. Song trụ sở bảo tàng hiện tại diện tích nhỏ, chưa cố định làm nơi hoạt động lâu dài nên đơn vị vẫn phải chờ xét duyệt.

Cách Bảo tàng Lịch sử Thừa Thiên Huế 150 km, khu chiến tích sân bay Tà Cơn, huyện Hướng Hóa, Quảng trị cũng đang trưng bày nhiều loại vũ khí được quân đội Mỹ sử dụng ở mặt trận Đường 9 Khe Sanh. Ngoài hệ thống hầm hào, khuôn viên sân bay trưng bày 3 xe tăng, 3 máy bay và nhiều loại vỏ đạn báo. Vũ khí, khí tài xuống cấp, hoen rỉ, chỉ các loại đạn pháo được sơn sửa.

"Hiện vật 4-5 năm mới được sơn quét một lần, chủ yếu là đầu đạn, đạn pháo nhỏ. Các bảo tàng lớn có nguồn thu tốt, việc bảo quản cũng sẽ tốt hơn khi có kinh phí thuê người chống rỉ sét, xử lý nấm mốc", đại diện Trung tâm Quản lý di tích và Bảo tàng tỉnh Quảng Trị nói, thừa nhận gặp khó trong bảo quản, bảo dưỡng hiện vật chiến tranh do thiếu kinh phí.

Năm ngoái, sân bay Tà Cơn đón hơn 15.000 lượt khách, thu khoảng 800 triệu đồng từ bán vé. Vừa qua, tỉnh tái khởi động kế hoạch tiếp nhận máy bay C-119 của Mỹ sử dụng trong chiến tranh Việt Nam từ TP HCM về Khu chiến tích sân bay Tà Cơn trưng bày. Tuy nhiên, số tiền phục hồi, bảo dưỡng và vận chuyển dự kiến lên tới hơn 2 tỷ đồng. "Kinh phí quá lớn nên kế hoạch từ 8 năm nay mà không thể triển khai", đại diện Trung tâm Quản lý di tích và Bảo tàng tỉnh nói.

Nằm trên đường Duy Tân, TP Đà Nẵng, Bảo tàng Hồ Chí Minh chi nhánh Quân khu 5 đang trưng bày 34 hiện vật chiến tranh ngoài trời. Mặc dù được bảo quản tốt hơn so với nhiều bảo tàng khác, một số hiện vật như xe cơ giới thời Pháp vẫn bị mục, các loại pháo và xe cộ của Mỹ xuống màu sơn. "Những hiện vật này một khi mất đi thì không thể lấy lại được", trung tá Thân Ngọc Huệ, Giám đốc Bảo tàng Hồ Chí Minh, Chi nhánh Quân khu 5 cho hay.

Trước đây, bảo tàng vẫn dùng dầu mỡ để bảo quản hiện vật ngoài trời, tuy nhiên cách làm này gây bám bẩn, mất mỹ quan. Sau đó, bảo tàng định kỳ dùng nước để xịt rửa và cứ 5 năm một lần lại xin quân khu cấp kinh phí sơn sửa. Do thiếu trang thiết bị nên công tác bảo quản vẫn là "mục chỗ nào thì vá, chỉnh chỗ đó". "Đó chỉ là giải pháp tình thế. Đã là hiện vật thì phải giữ cho đàng hoàng, không thể để hoen ố, rỉ sét", trung tá Huệ nói, cho biết bảo tàng phải nhờ các đơn vị quốc phòng hỗ trợ bảo quản.

Máy bay C-130 trưng bày tại sân bay Tà Cơn, huyện Hướng Hóa, Quảng Trị. Ảnh: Võ Thạnh

Trước tình trạng hiện vật chiến tranh xuống cấp ở nhiều bảo tàng địa phương, thượng tá Lê Vũ Huy, Giám đốc Bảo tàng Lịch sử quân sự Việt Nam, cho hay vũ khí, khí tài được trưng bày tuổi đã rất cao, mới nhất cũng nửa thế kỷ, còn lại đều 70-100 năm. Hiện vật đồ sộ như máy bay, xe tăng thường trưng bày ngoài trời, trong khi khí hậu nóng ẩm, mưa nhiều nên dẫn đến oxy hóa và hoen rỉ rất nhanh.

Bảo tàng Lịch sử quân sự Việt Nam là một trong 7 bảo tàng quốc gia, kinh phí hàng năm được cấp đủ để bảo quản trị liệu luân phiên hiện vật thể khối lớn. Nhờ vậy, hiện vật tại đây không xuống cấp nghiêm trọng. Nhưng ở địa phương, với việc 3-5 năm phải bảo quản chuyên sâu hiện vật ngoài trời, rất khó để các bảo tàng xoay sở.

Ngoài ra, theo thượng tá Huy, mạng lưới bảo tàng Việt Nam đang có rất ít chuyên gia đủ trình độ nghiên cứu, tổ chức bảo quản đa dạng loại hình, chủng loại hiện vật. "Để đào tạo được một chuyên gia đòi hỏi rất nhiều thời gian, có khi mất hàng chục năm. Hạn chế kinh phí cũng khiến bảo tàng địa phương không có điều kiện để phối hợp chuyên gia giỏi trong lĩnh vực, chưa nói đến áp dụng công nghệ bảo quản hiện đại", ông Huy nói.

Bảo tàng Lịch sử quân sự Việt Nam trên đại lộ Thăng Long, Hà Nội dự kiến hoàn thành giai đoạn 1 tháng 6 năm nay. Ảnh: Giang Huy

Theo Giám đốc Bảo tàng Lịch sử quân sự Việt Nam, trong bảo quản hiện vật chiến tranh, chỉ "sai một ly, đi một dặm". Mọi tác động dù nhỏ nhất đều phải có sự cân nhắc kỹ lưỡng, giám sát chặt của cán bộ, chuyên gia bảo quản. Với hư hỏng phức tạp, bảo tàng phải họp để xây dựng quy trình, phê duyệt phương án và mời chuyên gia đóng góp ý kiến. Ví dụ, máy bay được cấu thành từ nhiều kim loại, hợp kim, nhưng lốp, gioăng cao su và cửa kính là phi kim loại nên phải có quy trình bảo quản trị liệu riêng.

"Bảo tàng cần chuyên gia có kinh nghiệm, hiểu biết vật lý, hóa học, cơ khí, điện tử và cả mỹ thuật. Do vậy, công tác bảo quản hiện vật thể khối lớn như máy bay, xe tăng tiêu tốn rất nhiều chi phí, nhân lực và thời gian", thượng tá Huy nói và bày tỏ tiếc nuối trước sự xuống cấp của hiện vật chiến tranh rất có giá trị ở nhiều bảo tàng địa phương. Bởi đây là những vật chứng trong thời khắc trọng đại của đất nước, gắn với chiến công của quân dân trong các cuộc kháng chiến, góp phần giáo dục truyền thống lịch sử cho nhiều thế hệ.